بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

فلسطین سرزمینی است مقدس که به لحاظ مقام و موقعیت مذهبی خاصی که در میان مسلمانان و مسیحیان و یهودیان داشته و دارد ، به‏عنوان سرزمینی مقدّس مطرح شده و همواره در میان پیروان این ادیان از اهمیّت ویژه‏ای برخوردار بوده است. اما این سرزمین به‏ویژه شهر بیت‏المقدس که به برکت وجود اماکن مقدسه‏ی بسیار در آن، قداست ویژه‏ای یافته است ، بیت‏المقدس یا قدس شریف، سرزمینی است که در بین سه دین از ادیان بزرگ معاصر یعنی اسلام، مسیحیت و یهودیت که دارای پیروان کلان در جهان هستند، اهمیت بسیار زیادی دارد و مقدس شمرده می‏شود. ویژگی که برای بیت‏المقدس به لحاظ دینی می‏توان برشمرد این است که هیچ نقطه‏ای در جهان از لحاظ تقدس مثل قدس نمی‏باشد حتی جایی مانند مکه یا مدینه، علی‏رغم همه تقدس و اهمیتی که دارند، باز تنها در نزد پیروان اسلام محترم شمرده می‏شود. در حالی که قدس برای هر سه دین بزرگ آسمانی دارای تقدس بوده و از اهمیت طراز اول در نزد آنان برخوردار است

این سرزمین و علی الخصوص شهر قدس تاکنون متحمل رنج و دشواری فراوانی شده است که این قداست و همچنین این رنجهایی که می کشد به نوعی باعث می گردد پیروان ادیان مختلف و علی الخصوص اسلام با این شهر و اماکن مختلفی که قداست دارند آشنا بشوند .

در این مقاله بر آن شدیم تا ابنیه ی مقدسی که در حرم الشریف واقع شدند را از لحاظ وضعیت بنا و همچنین تاریخ و چگونگی ساخت آن مورد بررسی قرار دهیم .

 شهر قدس

شهر قدس در کشور فلسطین کنونی در طول 35 درجه و سیزده دقیقة شرقی گرینویچ و عرض 31 درجه و 47 دقیقة شمالی قرار دارد که از اهمیت خاص برای مسلمانان جهان برخوردار است .

به لحاظ تاریخی، قدس از کهن ترین شهرهای جهان به شمار می رود بطوریکه عمر آن از (45) قرن فراتر است و مهد سه آئین آسمانی یهودیت، مسیحیت و اسلام محسوب می شود .

قدس در ادوار و اعصار به نام های متعددی شناخته شده و معروفترین آن، یبوس، إیلیا، کابتولینا، ، بیت المقدس، القدس، القدس الشریف است.

شهر بیت القدس به سه قسمت بیت المقدس شرقی ، بیت المقدس غربی و شهر قدیمی تقسیم می شود که حرم الشریف در جنوب شرقی ترین قسمت شهر قدیمی قرار دارد .

 حرم الشریف
در جنوب شرقی ترین قسمت شهر قدیمی منطقه ای ذوزنقه شکل مشاهده می گردد.

در داخل این محوطه اماکنی همچون قبة الصخره و مسجدالاقصی و سایر تاسیسات اسلامی بنا شده است که آن منطقه حرم الشریف نامیده می شود . و تمامی صحن آن مأمن و حرم الهی محسوب می گردد .

ابعاد حرم الشریف بدین شرح است :

ضلع شمالی به طول 333 متر

ضلع شرقی به طول 486 متر

ضلع غربی به طول 560 متر

ضلع جنوب به طول 286 متر

مساحت حرم شریف بالغ بر 144هزار متر مربع است که معادل یک ششم شهر قدیمی بیت المقدس می باشد . دیواز ضلع شرقی و همچنین قسمتی از دیوار ضلع جنوبی حرم الشریف همان حصار شهر قدیمی بیت المقدس می باشد .

در ضلع غربی حرم الشریف دروازه های زیر قرار دارند :

 باب المغاربه ــ دروازه مغربی هاـ (به دروازه نبی نیز معروف است) ، باب السلسله (به دروازه داوود هم موسوم است) ،باب المتوظأ ـ دروازه وضو دار ـ ( دروازه مطهر نیز گفته می شود ) ، دروازه القطاطین ،باب الحدید ، باب الناظر (به نامهای باب علاء الدین بصیری، باب میکائیل، باب الحبس و باب المجلس نیز شناخته می شود) ، باب الغوانمه ( باب الخلیل و باب الولید هم نامیده می شود)

در ضلع شمالی حرم نیز دروازه های باب العتم (معروف به دروازه شرف الانبیاء،‌ داوودیه و فیصل)، باب الحطه و باب الاسباط قرار دارد .

دروازه ی شرقی حرم الشریف نیز معروف به دروازه ی طلایی در دیوار شرقی حرم شریف واقع شده و حرم الشریف را به کوه زیتون (یا کوه طور) متصل می نماید

 اکثر مسلمانان جهت نماز گزاردن از درب های شمالی و یا باب المغاربه وارد حرم الشریف می شوند .

تمام دیوارهای  چهار طرف حرم الشریف با ارتفاع متوسط 10 متر و قطر زیاد از سنگ های بزرگ و سفید تراشیده شده اند .

                                   فلسطین" src="http://www.tebyan.ir/image/big/1386/07/1792371061842055815916715113790156412312185.jpg">

در خارج از حرم قسمت شمالی محل سکونت مسلمانان بوده ، شمال غربی محله ی مسیحیان و در جنوب غربی حرم یهودیان سکونت گزیده بودند که البته در سال های اخیر و با غصب رژیم صهیونیستی این موازنه و تقسیم بهم خورده و قسمت عمده ی بیت المقدس را یهودیان تشکیل می دهند و فقط در قسمت شرقی شهر بیت المقدس مسلمین دیده می شوند .

درب های ورودی حرم شریف که توسط پادشاهان و سران ممالک اسلامی ساخته و اهداء می شده از چوب و آهن بسیار محکم و قطور با زنجیر و پاشنه های گردان و کندکاری و نجاری بسیار با شکوه و هنرمندانه پرداخته شده اند که در برخی هنوز پا برجا مانده است به عنوان مثال درب بزرگ باب السلسه چهارمتر پهنا و هشت متر ارتفاع دارد و جلوی ان ساختمان یک سقاخانه ی سنگی با یک معماری هنرمندانه ساخته شده است که بر بالای آن یک لوحه سنگی سیاه با یک خط عالی کنده کاری دیده می شود .

 حرم شریف دارای چهار مأذنه (گلدسته) به شرح ذیل می‎باشد:

•         گلدسته باب‎المغاربه واقع در گوشه جنوب غربی حرم شریف

•         گلدسته باب‎السلسله واقع در گوشه ضلع غربی حرم شریف و نزدیک به باب السلسه.

•         گلدسته باب‎الغوانمه  واقع در گوشه و کنج غربی حرم شریف.

•         گلدسته باب‎الاسباط واقع در گوشه ضلع شمالی حرم شریف.

در محوطه ی حرم الشریف درختان سرو تنومندی قرار دارند که از چاه های آب حرم تغذیه می شوند .

امور اداری ومالی حرم شریف امروزه توسط سازمان اوقاف اسلامی تابع وزارت اوقاف و امور اماکن متبرکه اسلامی مستقر در امًان اداره می شود. دفاتر و مؤ سسات اداره اوقاف اسلامی چون، موزه اسلامی، کتابخانه مسجد الاقصی، مدارس علوم دینی الاقصی و دار القرآن کریم و حدیث شریف نبوی و……، که در محوطه حرم احداث شده اند، به محدوده حرم شریف ملحق شدند.

در منطقه ی حرم الشریف بناها و اماکن مقدس دیگری همچون مسجدالاقصی ، قبة الصخره ، قبةالسلسه و... وجود دارد که سعی شده است در این مطلب بیشتر به وضعیت اماکن درون حرم الشریف بپردازیم 

 اولین مکانی که در محوطه ی حرم الشریف چشمان را به خود خیره کرده توجهات را جلب می کند قبة الصخره نام دارد .

                                     فلسطین" src="http://www.tebyan.ir/image/big/1386/07/233182162352519520566250543824119844123206.jpg">
قبةالصخره

قبه : در زبان عربی به بنایی که سقف آن گرد و بر آمده باشد می گویند (گنبد )

صخره :  در اینجا مقصود از صخره ، سنگی است که برای ادیان مسیحیت، یهودیت و اسلام مورد احترام است و یهودیان (علیرغم اعتقاد قرآن و مسلمین معتقدند) این صخره همان کوه موریا ست که بنا بر گفته ی تورات ، خداوند ابراهیم را امر بر قربانی کردن اسحاق بر این صخره نموده است .(1)

معروف است که در شب معراج حضرت‏ محمد(ص) از روی این صخره به معراج رفتند. طول صخره از شمال به جنوب 5/17 متر و عرض آن از مشرق به مغرب سیزده متر و ارتفاع آن یک تا دو متر است.

                                    فلسطین" src="http://www.tebyan.ir/image/big/1386/07/17523613202332241521492002021561081281734788.jpg">

گنبد طلایی درست بر روی صخره قرار گرفته است.  در صحن صخره، هشت چاه وجود دارد .

بنای قبة را که بر روی این صخره واقع شده است توسط عبدالملک بن مروان در سال 691 میلادی ساخته شده است . عبد الملک برای اینکه بتواند هزینه و مخارج این عمارات را تأمین نماید، دستور داد خراج و مالیات هفت سال سرزمین مصر را به این کار اختصاص دهند.  اما در سال 1099 میلادی صلیبی ها آن را به کلیسا تبدیل نمودند و بر روی صخره، جایگاه قربانی کردن قرار دادند، اما صلاح الدین‏ ایوبی پس از فتح بیت المقدس آثار صلیبیون را از بین برد و گنبد را تزیین نمود و دیوارها را با سنگ مرمر پوشانید . پادشاهان ایوبی و ممالیک مصر و خلفای‏ عثمانی به تعمیر و مرمت ساختمان مسجد اهمیت فراوانی‏ دادند، چنانکه زیبایی های‏ هنر معماری اسلامی در مسجد به فراوانی دیده می‏شود .

قبة الصخره یکی از زیباترین اماکن مقدسه ی روی زمین است و از نظر سبک معماری، نقشه و ساختمان از معدود ساختمان های بی نظیر جهان محسوب می گردد، زیرا دارای سه شاخص عمده در ساختمان می باشد که در دیگر مساجد و اماکن مقدسه مشاهده نمی گردد :

1- ساختمان کلاَ بر روی سکوئی ذوزنقه ای شکل واقع شده که ابعاد آن عبارتند از :

ضلع شمالی 150 متر

ضلع جنوبی 125 متر

و اضلاع طرفین هر یک 160 متر

                                     فلسطین" src="http://www.tebyan.ir/image/big/1386/07/200142154183143231222123624520917420522914513.jpg">

این سکو  - همان طور که در تصویر مشاهده می شود - تقریبا در میانه ی حرم شریف واقع گردیده ، سه متر و نیم از کف و صحن حرم شریف بلند تر است و با هشت پلکان از چهار طرف به صحن حرم مربوط می شود  این پلکان ها را در اصطلاح موازین می نامند . طول بعضی از این پلکان ها زیاد بوده و با معماری بسیار زیبایی ساخته شده است که با ستون ها و طاق هایی بر روی آن ها ، منظره دروازه هایی را پیدا می کند که با شکوه خاصی در اطراف سکو دیده می شود . به نحوی که شخص از پایین احساس می کند که از دروازه ی بزرگی باید وارد مسجد شود . در جستجوی علت احداث این سکو چنین بنظر می رسد که برای حفظ حالت طبیعی صخره مقدس که قله ی کوه بوده و برای تبدیل شیب تند اطراف آن به یک سطح مسطح و صاف بنا گردیده است.

                                   فلسطین" src="http://www.tebyan.ir/image/big/1386/07/1671776791121836325597311971975794247228.jpg">

2- ساختمان قبةالصخره باز هم خلاف ساختمان مساجد معمول فقط دارای یک گنبد بزرگ و بدون مناره می باشد که قطر آن 77/23 متر و ارتفاعش 21 متر می باشد . ارتفاع ساختمان از کف تا انتهای گنبد 33 متر است .

                                   فلسطین" src="http://www.tebyan.ir/image/big/1386/07/118214178170128162624423514012897178249227162.jpg">

3- شکل قبة الصخره خلاف ساختمان های مساجد و اماکن مقدس جهان که معمولا مستطیل شکل هستند، از یک هشت ضلعی منظم تشکل گردیده که طول هر یک از اضلاع آن 20/19 متر و قطر آن 86/54 متر است . 

                                     فلسطین" src="http://www.tebyan.ir/image/big/1386/07/159142209114225231182206108101831316511749184.jpg">

  چنانچه در تصویر افقی قبه الصخره دیده می شود، در داخل ساختمان دو ردیف ستون بر روی دو دایره متحدالمرکز قرار دارد . در دایره بزرگ هشت ستون بزرگ است که بین آنها نیز 16 ستون با قطر کمتر بر روی همان دایره پایه گذاری شده است .

بر روی دایره ی کوچک که داخل دایره مذکور قرار دارد، چهار ستون برگ در چهارگوشه و بین آنها نیز مجموعا دوازده ستون ساده تعبیه شده است . گنبد بر روی ستون های این دایره احداث گردیده است . فواصل بین این ستون ها به کمک محجری چوبی و مشبک با ارتفاع متجاوز از یک متر محصور شده است .در حقیقت این محجر به منظور محفوظ داشتن صخره مقدس احداث گردیده است و فقط در قسمتی که شکل درب ساخته شده می توان وارد محوطه صخره مقدس شده و به آن دست مالید .