بعد از زمان حضرت موسی، بزرگان مذهبی یهود «حاخام» راجع به تورات بحثهایی کردند و نظریاتی داده و یا آن را تفسیر کردند. اولین حاخامی که دست به این کار زد در سال 232 میلادی بود و سپس حاخام دیگری در سال 501 میلادی تفسیری دیگر نوشت و تا سال 1458 میلادی از طرف عده ای دیگر، تفاسیر و تعبیرهای دیگری عنوان شد که همه آنها به صورت پراکنده نزد افراد بود. در این سال حاخامی به نام یوخاس با چند کتاب که خودش با تفاسیر مخصوص به خود نوشت، سعی در جمع آوری مطالب پراکنده قبلی کرد و آنچه که خود نوشته و همه آن مطالبی را قبلاً نوشته شده بود، در یک کتاب به نام «تلمود» جمع آوری کرد. کلمه تلمود مرکب از دو کلمه «تل» به معنی تعلیم و آموزش است و «مود» به معنی دیانت و روی هم معنی آن «آموزش و تعلیم و دیانت» می باشد.
به روایت دیگر، تلمود واژه ایست آرامی مشتق از عبری به معنای آموزش «تعلیم» که از «تلمذه ـ شاگردی» مشتق شده و است. در شریعت یهودیان تملوذ را «سنت» یا تورات شفاهی یهود می شمارند که سخنان یا کردارهای بزرگان و تقاسیر حاخامها را در بر می گیرد. در مقابل شریعت مکتوب، تلمود شامل مجموعه ای از قوانین و احکام توصیه های سیاسی و حقوقی و مدنی و دینی یهودیان است همراه با شرح آنها که در ابتدای امر به طور شفاهی میان رهبران دین و پیروان آنها رد و بدل می شد. پس از آن، بر آن افزوده شد و محدوده آن با افزایش شرحها و اضافه وسیعتر گشت و بنابراین تکیه بر کلام شفاهی غیر ممکن شد و گروهی از احبار یهودی مسئولیت تدوین آن را به عهده گرفتند و تلمود را به وجود آوردند که یهودیان مومن همه جا آن را معتبر می دانند.
تلمود، دو نوع است:
تلمود مقدسی یا اورشلیمی منتسب به بیت المقدس، و تلمود بابلی منتسب به بابل. تلمود بیت المقدس (تلمود فلسطینی) را حاخام هایی از بیت المقدس در اوایل قرن پنجم گرد آوردند که نام «امورایم» یا مفسران به آنها داده می شد، در حالی که تلمود بابلی را بزرگ اجباره شهر سوره نزدیک بغداد که راشی یا رب أشی نامیده می شود آغاز کرد و احبار دیگری در اوایل قرن ششم میلادی آن را تمام کردند. این تلمود شامل سی شش مبحث به زبان آرامی است و برخی شرحها نیز به زبان عبری نوشته شده است که نزدیک به 2947 صفحه می شود. تلمود بابلی در مقایسه با تلمود مقدسی، علی رغم کمی تعداد مبحثها (در تلمود بیت المقدس 39 مبحث است) بسیار مفصلتر است و تقریباً چهار برابر آن می باشد، چون متن تلمود فلسطینی (مقدسی) کاملاً محفوظ نمانده. این کتاب در میان یهودیان طرفدار بیشتری دارد، و مرجع معتبری می باشد.
این تلمود از شش بخش و شصت و سه مبحث تشکیل می شود و پانصد و بیست و چهار فصل تقسیم می گردد. سبک نوشتن آن ـ گرچه عبری است ولی ظاهری کنعانی دارد. تا حد زیادی از سبک نوشتن در زبان آرامی تاثیر پذیرفته است، و بسیاری از واژه های آرامی، لاتین، فارسی، یونانی در آن دیده می شود و گاهی تلمود به معنی گمارا به کار می رود.
تلمود Talmud را به دو قسمت تقسیم کرده اند:
1-مشنا:
مشنا Mesna که متن شریعت شفاهی و به زبان عبری است و آن مجموعه قوانین سیاسی ، دینی، حقوقی یهودیان است. مشنا نیز به شش بخش تقسیم می شود و آن: بذرها است که شامل اصول عبادات و در پی آن مقررات کشاوزی است، و فصول است که درباره جشنهای یهودیان می باشد، و فساد است که در آن قوانین زناشویی و طلاق ونذرها و وصایا آمده است، و مجازاتها است که شامل مسایل کلی قانون گذاری مدنی و جزایی و اداره حکومت می باشد، و مسایل مقدسه است که بحثی است درباره قربانیها و مسایل مربوط به معبد بیت المقدس، و طهارت است که بحث درباره پاکیزگی و نجاست است. در این مبحثها تنها اصول کلی یاد شده اند و درباره آنهامناظره یا مذکره ای نیامده است و تنها بر فصل 5 و 36 آن گمارا نوشته شده. تالیف مشنای کنونی عملاً کار یهودای اول (135/220م) بوده است.
2-گمارا:
گمارا به زبان آرامی، که نوعی تفسیر و ذیل بر مشنا به شمار می رود. و آن مجموعه ای است از شرحها و حاشیه ها که اصول مشنا را بیشتر می شکافد و برای مطابقت آن حالاتی فرضی یا واقعی که پیش از آن مردان دین درباره آن بحثی نکرده باشند، ارایه می نماید در مطرح کردن حالتهای فرضی یا واقعی یاد شده ضرب المثلها یا حکایاتی نیز به کار برده می شود.
گرچه منظور اصلی گمارا توضیح متن مشنا بود است ولی مقدار فراوانی اطلاعات در موضوعات مختلف دارد. قسمتهای حقوقی گمارا را «هلاخا» و قسمت ادبی آن را «هگادا» می نامند.
روشن است که تلمود در ایجاد مساله تعصب قومی در میان یهودیان نقش مهمی داشته است، به ویژه آنان که خواندن آن را بر تورات ترجیح می دهند و به آن بیشتر باور دارند. تلمود مردم را به یهودی و غیریهودی تقسیم می کند. در حالی که آزار رسانده به یهودی را تحرمی می کند، دزدی اموال غیریهودیان وتصرف اشغال املاک آنان و دست درازی به ناموس آنها و بردن حیوانات آنها را حق یهودیان و راه تقرب به خدا می داند.
در تلمود قدیمی از حضرت مسیح (ع) و مسیحیت بدگویی شده بود. ازجمله آن که او یهودی مرتد کافری بود و تعلیمات او کفر صریح است و مسیحیان نیز مانند او کافرند، و مادر او به طور نامشروع از سربازی به نام بندارا آبستن شد. احبار یهودی که در 1631 م در لهستان جلسه گرفتند به اهمیت این مساله پی بردند و آن کلمات و عبارتهایی که به حضرت مسیح و مسیحیت بد می گفت، حذف کردند و جای آن را خالی گذاشتند و متفق شدند که همان مطالب را به طور شفاهی تنها به شاگردان مدرسه های دینی تلقین کنند. شدت علاقه یهودیان افراطی به تلمود، آنها را واداشته تا بگویند مطالعه تورات فضیلتی است که ثوابی ندارد، اما مطالعه مشنا مستوجب ثواب خواهد بود ولی بزرگترین فضلیتها از مطالعه گمارا به دست میآید.
. به طور خلاصه تلمود میراث نژادی و دینی یهودیان است.
چند عامل باعث شد که یهودیان به تلمود پایبند شوند. یکی از آنها حمله هایی است که در طول تاریخ از طرف غیر یهودیها به آن وارد شده است یکی دیگر از آنها احکامی است که پاپها در سالهای 1320، 1415، 1503 در مورد سوزاندن تلمود صادر کردند.